СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША ЖАДЫНАМА

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі парамен байланысты қылмыстардың екі түрін көздейді: пара алу (366-бап) және пара беру (367-бап).

Бұл бір қылмыстық медальдің екі жағы бар: егер пара туралы сөз болса, бұл пара алған адам және оны берген адам бар дегенді білдіреді.

Пара алу- ең қауіпті лауазымды қылмыстардың бірі, әсіресе, егер оны адамдар тобы жасаса немесе қорқытып алумен сүйемелденсе, лауазымды адамның заңды немесе заңсыз іс-әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін артықшылық пен пайданы алуы болып табылады.

Пара беру - лауазымды адамды заңды немесе заңсыз іс-әрекеттер (әрекетсіздік) жасауға итермелеуге не беретін адамның пайдасына қандай да бір артықшылықтар алуға, оның ішінде жалпы қамқорлығы немесе қызметі бойынша орын беруге итермелеуге бағытталған қылмыс.

Парақорлыққа делдал болу- пара берушінің немесе пара алушының тапсырмасы бойынша параны тікелей беру не пара берушіге және (немесе) пара алушыға олардың арасында пара алу және беру туралы келісімге қол жеткізуде не іске асыруда өзге де жәрдем көрсету.

Пара болуы мүмкін:

Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілеттік берілген адамдардың немесе соларға теңестірілген адамдардың келесідей әрекеттері игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы алуға байланысты сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары болып табылады:

—өзінің мемлекеттік немесе оларға теңестірілген міндеттерін орындағаны үшін адам тиісті функцияларды орындамайтын ұйымдардан, сондай-ақ жеке тұлғалардан ақша, қызмет көрсету түрінде және өзге де нысандарда кез келген сыйақы қабылдау, егер заңнамада өзгесі көзделмесе.  Мемлекеттік міндеттерді атқаруға уәкілетті адамның немесе оған теңестірілген адамның шотына аталған адамның айтуынсыз келіп түскен ақша қаражаты, сондай-ақ оның осы тармақшаның бірінші абзацын бұза отырып, тиісті функцияларды орындауына байланысты алған қаражаты олар анықталғаннан кейін екі аптадан аспайтын мерзімде тиісті салық органына мұндай қаражат түсуінің мән-жайлары туралы түсініктеме табыс ете отырып, республикалық бюджетке аударылуға тиіс;

— өзінің мемлекеттік немесе оған теңестірілген міндеттерін атқаруына байланысты не қызметі бойынша өздеріне тәуелді адамдардан жалпы қамқорлығы немесе қызметі бойынша жол бергені үшін сыйлықтар немесе қызметтер қабылдау.

366-бап. Пара алу

1. Мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкiлеттiк берілген адамның не оған теңестiрiлген адамның немесе жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамның не лауазымды адамның, сол сияқты шет мемлекеттің немесе халықаралық ұйымның лауазымды адамының пара берушiнiң немесе оның өкiлi болған адамдардың пайдасына жасаған әрекеттері (әрекетсiздiгi) үшiн, егер мұндай әрекеттер (әрекетсiздiк) осы адамның қызметтiк өкiлеттiктеріне кiретін болса не ол лауазымдық жағдайына байланысты осындай әрекеттерге (әрекетсiздiкке) ықпал жасай алатын болса, сол сияқты жалпы қамқорлығы немесе жол берушілігі үшін өзіне немесе басқа адамдарға ақша, бағалы қағаздар, өзге мүлiк, мүлiкке құқық немесе мүлiк сипатындағы пайда түрiнде жеке өзi немесе делдал арқылы пара алуы –  
мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның жиырма еселенгеннен елу еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады.  
         2. Айтарлықтай мөлшерде жасалған дәл сол іс-әрекет, сол сияқты заңсыз әрекеттері (әрекетсiздiгi) үшiн пара алу– мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның елу еселенгеннен алпыс еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады. 

3. Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген іс-әрекеттер,егер олар:

1) қорқытып алу жолымен; 

2) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;  

3) iрi мөлшерде;  

4)бірнеше рет жасалса–

мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның алпыс еселенгеннен жетпіс еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не жеті жылдан он екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады.  
        4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген іс-әрекеттер, егер оларды қылмыстық топ жасаса, сол сияқты аса ірі мөлшерде жасалса, мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның жетпіс еселенгеннен сексен еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не он жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады.  
 

Ескерту. Егер сыйлықтың құны екi айлық есептiк көрсеткiштен аспаса, осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген адамның бiрiншi рет сыйлық түрiнде мүлiкті, мүлiкке құқықты немесе өзге де мүлiктiк пайданы алуы бұрын жасалған заңды әрекеттерi (әрекетсiздігі) үшiн алдын ала уағдаластық болмаған кезде маңызы аз болуына байланысты қылмыс болып табылмайды және тәртiптiк немесе әкімшілік тәртіппен қудаланады.

367-бап. Пара беру

1. Мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамға не оған теңестірілген адамға немесе жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамға не лауазымды адамға, сол сияқты шет мемлекеттің немесе халықаралық ұйымның лауазымды адамына жеке өзіне немесе делдал арқылы пара беру – мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның он еселенгеннен жиырма еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады.  

2. Айтарлықтай мөлшерде жасалған дәл сол іс-әрекет – мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның жиырма еселенгеннен отыз еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады.  

3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген іс-әрекеттер, егер олар:

1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен; 

2) ірі мөлшерде; 

3) бірнеше рет жасалса,

– мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның отыз еселенгеннен қырық еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не жеті жылдан он екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады. 

4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген іс-әрекеттер, егер олар аса ірі мөлшерде жасалса немесе оларды қылмыстық топ жасаса, – мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның қырық еселенгеннен елу еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не он жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады.

Ескертулер.  
         1. Осы Кодекстің 366-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген адамға бұрын жасаған заңды әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін сомасы немесе құны екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын сыйлықты бірінші рет беру, егер осы адам жасаған әрекеттер (әрекетсіздік) алдын ала уағдаластықпен байланысты болмаса, қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды. 

2. Пара берген адам, егер оған қатысты осы Кодекстің 366-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген адам тарапынан параны қорқытып алу орын алған болса немесе егер осы адам пара бергені туралы құқық қорғау органына немесе арнаулы мемлекеттік органға өз еркімен хабарласа, қылмыстық жауаптылықтан босатылады. 

368-бап. Парақорлыққа делдал болу

1. Парақорлыққа делдал болу, яғни пара алушыға және пара берушiге олардың арасындағы пара алу және беру туралы келісімге қол жеткiзуге немесе оны iске асыруға ықпал ету –  мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның бес еселенгеннен он еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады. 

2. Бірнеше рет жасалған не қылмыстық топ немесе адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып жасаған дәл сол іс-әрекет – мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның он еселенгеннен жиырма еселенгенге дейінгі сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не алты жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады. 

Сыбайлас жемқорлық көріністерінің белгілері:

- қандай жыл мезгілі болса да -қыс, күз немесе көктем, жаңа жыл, Мұғалімдер күні немесе сәулет күні...; коньяк болар еді, жемістер, және т. б. түріндегі тұспалдап сөйлеу әрекеттері болады; кейде Аяз Ата мен Ақшақар бейнеленген бос ыдыс - қап береді.

- мектептерде кездесетін ең зиянсыз және танымал құбылыс - емтихан кезінде немесе одан кейін барлық мүмкін болатын импровизацияланған банкеттер (түскі ас);

- мұғалім емтихан алдында ата-анаға, оқушыға шағын қызмет көрсетуді өтінеді, мысалы, бірдеңе сатып алу туралы өтініш береді және қағазға "қағаз бумасы" немесе "500 Гб Қатты диск" жазады; Әрине, ол ақша береді, бірақ олар-сәл ғана жетіспейді; ал мыңға дейін-тек 700 теңге; ата - анаға тіпті көмек керек емес - бәрін өзі ұғып алады;

- әдетте, мүмкін пара туралы әңгіме өзгеше сипатта болады, оқытушының/қызметкердің сөзі мәселені оған ақша берген немесе қандай да бір қызмет көрсеткен жағдайда ғана шеше алатыны туралы ашық мәлімдемені қамтымайтын бір ғана сөйлемдерден тұрады; бұл ретте ешқандай "қауіпті" сөздерге жол берілмейді.;

- әңгімелесу барысында оқытушы/қызметкер қандай да бір мәселені ("көмектесе алмаймын", "бұл заңсыз", "менде мұндай мүмкіндіктер жоқ") шешуден бас тарту туралы мәлімдей отырып, қимылмен немесе мимикамен бұл мәселені басқа жағдайда (басқа уақытта, басқа жерде) шешу мүмкіндігін талқылауға дайын екенін түсінеді.);

- параның сомасы немесе сипаты дауыстап айтылмайды, сонымен бірге тиісті сандар қағаз парағына жазылуы, калькуляторға немесе компьютерде терілуі және көрсетілуі мүмкін;

- оқытушы / қызметкер күтпеген жерден әңгімені үзіп, келушіні бір кабинетте қалдыра алады, бұл ретте үстел жәшіктерін, материалдар салынған папканы, портфелін ашық қалдырады;

- оқытушы / қызметкер мәселені шешумен тікелей байланысты емес басқа адамға байланыс жалғауын бағыттай алады;

- оқытушы / қызметкер әңгімеде оның жағдайына кіруді, барлығын өзара тиімді шарттарда шешуді сұрайды;

- оқытушы / қызметкер өзінің туыстарымен (ата-аналарымен, ағасымен, ағасымен және т.б.) кездесу мен сөйлесуді барынша талап етеді.

Егер Сізден біреу пара талап етсе:

• өзін абайлап ұстау, сыпайы, жасырынбай, қорқытып алушылықпен не дайындық ретінде немесе пара беруден үзілді-кесілді бас тарту ретінде түсіндірілуі мүмкін;
• сізге қойылған шарттарды мұқият тыңдап, нақты есте сақтау (сома мөлшері, тауардың атауы және қызметтердің сипаты, параны беру мерзімдері мен тәсілдері, мәселелерді шешу реті);
• келесі әңгімеге дейін параны беру уақыты мен орны туралы мәселені қоюға тырысу және келесі кездесу үшін сізге жақсы таныс орын ұсыну;
•  пара берген немесе сатып алған жағдайда мәселені шешу кепілдіктері туралы әңгімелесушіден сұраңыз;
• әңгімеде бастаманы өзіңіз алмаңыз, сізге мүмкіндігінше көп ақпарат беруге мүмкіндік беріңіз;
• ешқандай жағдайда пара бермеңіз.

   Параны қорқытып алу фактісінен кейін қажет:

- Өскемен қаласының білім беру бөліміне немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің бірыңғай Call-орталығы 1424 тікелей жүгінуге болады; сондай-ақ Ақмола облысының сыбайлас жемқорлық қызметінің мына телефон номері  + 7 707 775 50 82 арқылы хабарлауға болады;

- сыбайлас жемқорлық көріністерінің фактілері бойынша хабардар етуге тырысыңыз; өз хабарламаңызда келесі ақпаратты көрсетуге тырысыңыз: кім (Тегі, Аты, Әкесінің аты, лауазымы, ұйым) Сізден параны қорқытып алады, қорқытып алынған параның сомасы мен сипаты қандай, нақты қандай әрекеттер (әрекетсіздік) үшін пара қорқытып алынады, қай уақытта, қай жерде және тікелей параны беру қалай болуы тиіс.