Тақырыбы: «Балалар аутизмінің ерекшеліктері» Асаинова Гүлмира Халелқызы, логопед.

Тақырыбы: «Балалар аутизмінің ерекшеліктері»

Асаинова Гүлмира Халелқызы, логопед

«Ақмола облысы білім басқармасының Ерейментау ауданы бойынша білім бөлімінің жанындағы Ерейментау қаласының «Болашақ» бөбекжайы МКҚК

Аутистік спектрдің бұзылуы - бұл психикалық дамудың кешенді бұзылысы болып саналады.Баланың мінез - құлқында әлеуметтік қарым - қатынастың болмауы байқалады,біртекті іс -  қимылдарды еріксіз  және  орынсыз қайталайды.

Өткен ғасырда аутизм өте сирек кездесетін ауру түрі болса,өкінішке орай бүгінгі таңда аутизм дерті әлем бойынша кеңінен таралған.Статистикаға сүйенсек,аутизм дертіне қыз балаларға қарағанда ұл балалар жиі ұшырайды екен.(шамамен 4:1) Әлемдік ғалымдар аутистік спектрдің пайда болу себептерін нақты болжай алмай және ортақ шешімге келе алмай әртүрлі пікір айтуда,олар:

• Тұқымқуалаушылық факторлар;
• Орталық нерв жүйесінің зақымдалуы(сәбидің ерте жаста миының дамуының кешеуілдеуі)
• Басқа да факторлардың әсері(жұқпалы аурулар,жүктілік кезінде ана ағзасына химикалық әсердің болуы,т.б.)

Балада аутизм спектрінің ерекшеліктерін қалайбақылауға болады?

Ол үшін ата – анасы баланың тәртібіне,мінез-құлқына мұқият назар аудару қажет.Аутистік спектрға жақын балалардың бойынан өзінің жас ерекшеліктеріне сай келмейтін ерекше,өрескел қылықтарды байқауға болады.Мысалы:бала адамның көзіне көз тоқтатып қарамайды,өз есімін атағанда ешқандай әсер болмайды,өзіне ғана тән түсініксіз дыбыстарды айтады,(айтпауы да мүмкін) себепсіз күледі немесе жылайды.Өз құрдастарымен қарым-қатынасқа түспейді,ойнамайды.Міне осындай белгілерді баланың 3 жасына дейін анықтауға болады.

Ерте жастағы балалар аутизмі психикалық даму процесінің барлығына әсер етеді:интеллект,эмоция,сезімталдық,есте сақтау,қабылдау,ой-өрісі,сөйлеу тілінің болмауы, ас ішудегі қиындықтар,қимыл-қозғалыс белсенділігі,мінез –құлқы.

Даму процесінде төмендегідей қиындықтар мен бұзылушылықтарды бақылап,анықтауға болады:

1.Тілдік дамуының бұзылуы:балада  даму процесінде гуілдеу,былдырлау өте баяу немесе мүлдем болмайды.Бір жастан асқанда баланың үлкен адамның айтқан нұсқауына назар аудармайтыны байқалады,өз атын айтқанда да қарамайды.2-3 жасқа келгенде  де сөйлемейді,ешқандай өзгерістер болмайды,айналасындағы жақын адамдары да түсінбейтін дыбыстарды қолданады.Кейбір балаларда сөйлеу тілі қалыптасады,бірақ ешкіммен қарым-қатынасқа түспейді.

2.Қарым-қатынасқа түсудегі және қоршаған ортаға эмоциялық әсердің болмауындағы қиындықтар:Бұндай балалар тактильді қарым-қатынастан қашқақтайды,ешкімге көз тоқтатып қарамайды,түсініксіз мимикалық қимылдар болуы мүмкін,ым-ишараны мүлде түсінбейді, қабылдамайды.Өз ата-аналарына ұмтылмайды,көбінесе күлмейді.Аутистік спектрі бар балалар өз эмоциясын білдірмейді және басқа адамдардың да эмоциясына ешқандай әсер білдірмейді,көңіл аудармайды.Балалардың ойынына қосылмайды,көбінесе өзімен-өзі болады.Ойыншық машинаны жерге жүргізіп ойнамайды,керісінше доңғалағын бірнеше сағат бойы қолымен айналдырып отыра беруі мүмкін.Ойыншықпен қалай ойнау керектігін түсінбейді.

3.Ас ішуге байланысты қиындықтар:Аутист балалар тамақ ішуге келгенде де қарама-қайшылықтар кездеседі,тамаққа тәбеттері болмай, жиіркенішпен қарайды,кейде тамақты иіскейді.Керісінше  көзіне түскен басқа ұсақ заттарды тамақ орнына аузына салуы мүмкін.

4.Өзін ұстаудағы қиындықтар:Әртүрлі дыбыстарға қорқынышпен қарайды,кейде қауіпті жағдайларға ұрынады. Мысалы: қатты шудан қорқып,өз өміріне қауіпті жерге тығылады. Сонымен қатар үшкір заттармен ойнайды,биікке шығып кетеді,көлік жүріп жатқан жерден өзіне төнген қауіпті сезбей жолдың ортасына баруы да мүмкін.

5.Моторлық дамуындағы қиындықтар:Бала ендіжүре бастағанда жүрісінде тепе – теңсіздік білінеді.Сонымен қатар аутизм диагнозы бар балалар көбінесе аяғының ұшымен жүреді,аяқ,қолының қимылында епсіздік болады.Бұндай балаларды тұрмыстық еңбек түріне бейімдеу және басқаларға еліктеу әрекетіне үйрету қиынға түседі.Керісінше бір орнында себепсіз айналып жүгіреді,қолымен «қанаттарын қаққандай»әрекет жасайды.Өз – өзіне қызмет көрсетуге үйрету үшін де көп уакыт қажет.

6.Қабылдауындағы,түйсігіндегі,есте сақтау  қабілетіндегі  қиындықтар:Кеңістікті  бағдарлай алмайды,қоршаған орта туралы түсінігі қалыптаспаған,өзіне айтылған нұсқауды қабылдамайды,логикалық ойлау қабілеті бұзылған,өте жеңіл,қарапайым тапсырманы орындаудың өзі қиынға түседі.Бір ғана ойын түрін түріне үйрету шыдамдылық пен төзімділікті талап етеді.Бірнеше жыл өтсе де санасында ерте сәбилік шақта қатты қуанған немесе қорыққан сәттері қалып қояды.

7.Тәртібіндегі қиындықтар:Үлкен адамның айтқанына көнбейді,нұсқауды орындамайды,бір орында отыра алмайды.Кез келген дыбыстан, музыканың дауысынан,басқа да іс – әрекеттерден қорқыныш сезімдері пайда болады.Аутизм диагнозы бар баланың мінезіндегі тағы бір ерекшелік ол – агрессия.Көптеген жағдайда бала агрессияға жақын,басқа балаға қол жұмсауы мүмкін,егер жыласа көпке дейін сабырға келмейді,тыныштандыру қиынға түседі,агрессия кезінде өзіне де қол жұмсауы мүмкін.(аутоагрессия)

Жоғарыда айтылған ерте жастағы балалар аутизмі диагнозы бойынша жұмыс жасайтын педагогтар ең алдымен нені ескерулері қажет?

Әлеуметтік педагог,тәрбиеші,логопед,психолог,дефектолог әрқашанда дамуында ауытқуы бар баланы бастапқы кезден өзіне тартып,сенімді қарым – қатынас орнату қажет.Сонымен қатар түзету жұмыстары педагогтан шыдамдылықты,төзімділікті,бірізділікті,тыңғылықты дайындықты талап етеді.Ең алдымен жоспарланған сабақ түрлеріне қызығушылықты арттыру мақсатында  баланың ата –анасымен сөйлесіп,баланың үйдегі дағдылары,сүйікті ойыншықтары туралы ақпаратпен таныс болған дұрыс.Аутистік спектр диагнозы бар балалар көбінесе өзіне таныс сөз тіркестерін немесе буындарды қайталай береді(эхолалия) және қимылдарды(эхопраксия) қайталайды.Сондықтан бір сабақты екі маман ақылдасып бірге жоспарлауға болады.Бірінші педагог баланың алдында сабақ жүргізіп отырса,екінші педагог басқа жерге отырып,балаға көмек көрсетеді,баланың айтатын сөздерін бала үшін өзі айтады. Үнемі балаға мақтау сөздерін айтып,сабақты қызықты әрі жас ерекшелігіне сай өткізу тиімді.Біртіндеп сабақтарға үйренген кезде педагогтарға түзету жұмыстарын жеке өткізуге болады.